"Η υποκειμενικότητα στην ερμηνεία των πραγμάτων": Ένα διακεκριμένο με έπαινο δοκίμιο του Μοσχόπουλου Γεράσιμου

Το κείμενο αυτό πραγματεύεται την ιδέα ότι δεν υπάρχει μια ολοκληρωμένη και ορισμένη ερμηνεία της ζωής με μοναδικό τρόπο για όλους, αλλά αντιθέτως κανείς δεν αντιλαμβάνεται τα πράγματα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και συνεπώς η ερμηνεία της ζωής είναι διαφοροποιημένη για τον καθένα μας, αφού κάθε άτομο ζει στο δικό του μικρόκοσμο. Καταρχήν, θα δοθεί ένας ορισμός της ερμηνείας, ώστε να μιλάμε με κοινό παρανομαστή:

Η ερμηνεία είναι το αποτέλεσμα της επεξεργασίας των δεδομένων του περίγυρού μας μέσω της αντίληψής μας.

Μέσα στον ορισμό της ερμηνείας μπήκαν κάποιες καινούργιες έννοιες, όπως η επεξεργασία των δεδομένων και η αντίληψη. Το πρώτο είναι κάθε είδους πληροφορία η οποία προκύπτει σαν το προϊόν της επεξεργασίας των δεδομένων. Ως δεδομένα εννοούμε ο,τι υπάρχει στον εξωτερικό μας κόσμο, δηλαδή από το χαμόγελο του συνομιλητή μας ή ένα ηλιοβασίλεμα, αλλά μέχρι και μια εκκωφαντική σειρήνα ενός περιπολικού. Σε ό,τι αφορά στην αντίληψη εννοούμε ότι η προαναφερθείσα επεξεργασία των δεδομένων λαμβάνει χώρα μέσω των πέντε αισθήσεων. Κυρίως, φυσικά μέσω της όρασης και της ακοής, αλλά εν γένει μπορεί να λαμβάνουν χώρα και οι πέντε αισθήσεις αν και όχι απαραίτητα ταυτόχρονα. Για παράδειγμα, όταν μας μιλάει κάποιος, τον αντιλαμβανόμαστε μέσω της όρασης και της ακοής. Αν, όμως, η συνομιλία συμβαίνει μεταξύ ενός ερωτευμένου ζευγαριού, τότε παίρνουν μέρος και οι άλλες αισθήσεις, καθώς η επαφή είναι πιο στενή και πιο οικεία.

      Δεδομένου ότι ορίσαμε την έννοια της ερμηνείας, μπορούμε να μιλήσουμε για τους παράγοντες που την καθιστούν υποκειμενική. Τον πρώτο παράγοντα αποτελεί η υποκειμενικότητα του ατόμου. Πιο συγκεκριμένα, κάθε άτομο έχει δομηθεί τελείως διαφορετικά και γι΄αυτόν τον λόγο έχει και ένα μοναδικό πρίσμα με το οποίο αντιλαμβάνεται τα πράγματα. Για παράδειγμα, όταν κάποιος φορά γυαλιά ηλίου και αντιλαμβάνεται τα πράγματα πιο σκοτεινά σε σχέση με κάποιον που δεν τα φοράει. Έτσι ακριβώς είναι και το πρίσμα του υποκειμένου. Το πρίσμα αλλοιώνει την αντίληψή μας και κάνει τα δεδομένα να φαίνονται διαφορετικά απ’ ό,τι πραγματικά είναι κι επιπλέον κάθε υποκείμενο συλλαμβάνει τα δεδομένα και τα επεξεργάζεται με διαφορετικό τρόπο. Συνεπώς, από τα προαναφερθέντα προκύπτει πως η ερμηνεία των δεδομένων σε σχέση με το πρίσμα θα μπορούσε να παρομοιαστεί σαν το ηλιακό φως που διαθλάται και κάθε υποκείμενο αντιλαμβάνεται κι ένα διαφορετικό χρώμα. Ας δούμε ένα άλλο παράδειγμα. Φανταστείτε πως σ’ ένα σαλόνι κάποιου γιατρού περιμένει μία οικογένεια. Μέσα στο σαλόνι υπάρχει ένα ξύλινο τραπέζι. Ας υποθέσουμε ότι είναι τετραμελής η οικογένεια με τον μπαμπά, τη μαμά και δύο παιδιά, ένα κορίτσι κι ένα αγόρι. Ο μπαμπάς είναι μαραγκός και σκέφτεται τη τεχνική με την οποία κατασκευάστηκε το τραπέζι, ενώ της μαμάς της αρέσει κι αναρωτιέται πόσο κοστίζει, καθώς θα ήθελε να πάρει ένα ολόιδιο. Το μικρό αγόρι το μόνο που το νοιάζει είναι πως του παρέχει μια σκληρή επιφάνεια στο επιθυμητό ύψος για να παίξει με το αυτοκινητάκι του, ενώ το μικρό κορίτσι είναι αγχωμένο που θα επισκεφτεί τον παιδίατρο και δεν παρατηρεί καν το τραπέζι. Στο παραπάνω παράδειγμα είδαμε πως κάθε άτομο-μέλος της οικογενείας είχε μια διαφορετική αντίληψη για την λέξη και ταυτόχρονα εικόνα του τραπεζιού. Η ίδια λέξη είχε διαφορετικό αντίκτυπο στο κάθε υποκείμενο, λόγω της διαφορετικής χρησιμότητας που έβρισκε το κάθε άτομο. Να σημειωθεί πως στην αντίληψη του κοριτσιού το τραπέζι δεν υπήρχε καν αφού την απασχολούσε η επίσκεψη στον παιδίατρο.

Άλλος ένας σημαντικός παράγοντας που καθιστά την ερμηνεία των πραγμάτων ως υποκειμενική είναι η διφορούμενη σημασία του λόγου. Πιο συγκεκριμένα, οι λέξεις έχουν τουλάχιστον δύο ερμηνείες: την κυριολεκτική και τη μεταφορική. Επιπλέον, το κάθε άτομο αντιλαμβάνεται τις λέξεις με το δικό του προσωπικό τρόπο είτε συνειδητά, είτε ασυνείδητα. Για παράδειγμα, ας πούμε ότι ένα άτομο σε μια παρέα εκφωνεί μια λέξη μόνο και το κάνουν σαν παιχνίδι για να δουν τι θα σκεφτεί ο καθένας. Το άτομο εκφωνεί τη λέξη «κύπελλο».  Ο νους των ποδοσφαιρόφιλων θα πάει στον ολυμπιακό ή στον παναθηναϊκό. Οι σινεφίλ ή οι βιβλιολάτρεις θα σκεφτούν «Το κύπελλο της φωτιάς», που είναι το πέμπτο βιβλίο στη σειρά ταινιών με τον Χάρυ Πότερ. Κάποιος θρησκευούμενος μπορεί να σκεφτεί το άγιο δισκοπότηρο. Το άτομο που εξέφερε τη λέξη μπορεί να εννοούσε μια κούπα που χρησιμοποιούμε για να πιούμε τον καφέ. Από τα προαναφερθέντα συμπεραίνουμε πως κάθε λέξη μπορεί να πυροδοτεί διαφορετικά νοήματα στον κάθε δέκτη και συνεπώς να αντιλαμβάνεται τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο. Διττή ή πολλαπλή σημασία έχουν, επίσης, και τα σύμβολα. Για παράδειγμα, το παρακάτω σύμβολο: + θα πει κάποιος είναι το σύμβολο της πρόσθεσης, αλλά αν το μεγεθύνουμε : + τώρα μπορεί να μας θυμίσει τον σταυρό της κέλτικης θρησκείας και τώρα με μια περαιτέρω επεξεργασία προκύπτει το παρακάτω σύμβολο:

+

το οποίο μπορεί να μας θυμίσει και μια διασταύρωση. Το σύμβολο δεν άλλαξε στη βάση του, αλλά αυτό, που άλλαξε είναι η ερμηνεία του. Τονίζεται και η διφορούμενη σημασία των συμβόλων επειδή και οι εικόνες της καθημερινότητας μεταφράζονται από γνωστά σύμβολα σε λέξεις. Όπως στο παράδειγμα με το τραπέζι, όπου όλοι βλέπαν το ίδιο αντικείμενο, αλλά ο καθένας ερμήνευε με διαφορετικό τρόπο τα πράγματα, καταλήγοντας ο καθένας στην υποκειμενική του ερμηνεία.

Ωστόσο, δεν πρέπει να αγνοηθεί κι ένας ακόμη σημαντικός παράγοντας που οξύνει την υποκειμενικότητα της ερμηνείας της ζωής. Πιο αναλυτικά, δε μπορούμε να είμαστε αντικειμενικοί και συνεπώς να υπάρχει μία μοναδική εκδοχή των πραγμάτων, αφού βρισκόμαστε μέσα στην κοινωνία και δεν είμαστε εξωτερικοί παρατηρητές, όπως είναι ο αυτόπτης μάρτυρας. Ο αυτόπτης μάρτυρας παρατηρεί ένα συμβάν χωρίς να συσχετίζεται με τους συμμετέχοντες του συμβάντος. Αλλά ακόμη και τότε ο αυτόπτης μάρτυρας μπορεί να ταυτίζεται με κάποιον από τους συμμετέχοντες του συμβάντος και να μην είναι αδέκαστος κριτής. Για παράδειγμα, σ’ ένα τροχαίο ατύχημα στο οποίο έχει τρακάρει ένα αυτοκίνητο με μια μηχανή, ενώ η μηχανή έχει παραβιάσει σήμανση με stop, ο μάρτυρας μπορεί να ταυτιστεί με τον οδηγό της μηχανής επειδή οδηγεί κι εκείνος μηχανή και στην αφήγησή του στην αστυνομία μπορεί να τα διηγηθεί πιο θετικά για τον οδηγό της μηχανής. Ας πάρουμε τώρα ένα άλλο παράδειγμα στο οποίο ένας φοιτητής μετράει το βλαστό ενός φυτού σ’ ένα γεωπονικό πείραμα. Ο φοιτητής μπορεί να μετρήσει πιο αντικειμενικά το βλαστό, καθώς βρίσκεται έξω από το φυτό και μπορεί να το αντιληφθεί σφαιρικά. Αλλά και πάλι, κάποιος άλλος φοιτητής μπορεί να πάρει διαφορετική μέτρηση για τον ίδιο βλαστό, παραδείγματος χάριν λόγω μυωπίας. Η διαφοροποίηση της μέτρησης οφείλεται σε αυτήν την περίπτωση στη διαφορετικότητα των υποκειμένων. Το συμπέρασμα που πηγάζει από την τελευταία παράγραφο είναι ότι δεν υπάρχει μία ορισμένη με ένα τρόπο ερμηνεία των πραγμάτων, η οποία είναι προσιτή σε όλους, αλλά ότι η ερμηνεία των πραγμάτων είναι υποκειμενική.  

Συνοψίζοντας, οι παράγοντες που καθιστούν την ερμηνεία των πραγμάτων ως υποκειμενική είναι η υποκειμενικότητα του ατόμου και το ατομικό πρίσμα, η διφορούμενη σημασία του λόγου και των συμβόλων, καθώς και η έλλειψη μιας θέσης σφαιρικού παρατηρητή, αφού βρισκόμαστε μέσα στο πλεκτό της κοινωνίας. θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε την αντικειμενική ερμηνεία των πραγμάτων σαν ένα τεράστιο παζλ από κομμάτια πάγου σε μια θάλασσα και να στέκεται ο καθένας μας σ’ ένα κομμάτι από το παζλ και το κάθε κομάτι να επιπλέει πάνω σε αυτήν. Τα κομμάτια του παζλ επικοινωνούν μέσω της θάλασσας. Η αντικειμενική ερμηνεία των πραγμάτων μπορεί να είναι η συνολική εικόνα του παζλ, την οποία όμως δεν την αντιλαμβάνεται κανείς καθώς αφενός κανένας μας δεν έχει πανοραμική άποψη όλης της εικόνας, αφού δεν είμαστε σφαιρικοί παρατηρητές κι αφετέρου η εικόνα είναι κατακερματισμένη. Το κάθε άτομο μπορεί να αντιληφθεί το δικό του κομμάτι παζλ και τα γειτονικά, αλλά όχι όλη την εικόνα, καθώς αυτό μας υπερβαίνει. Εν κατακλείδι, η ερμηνεία της ζωής είναι διαφορετική για τον καθένα μας και το κάθε άτομο είναι σε θέση να αντιληφθεί ένα μέρος της συνολικής εικόνας, καθιστώντας έτσι την ερμηνεία των πραγμάτων ως υποκειμενική.

Τις θερμές μου ευχαριστίες στη φιλόλογο Μαρία Μαζιώτη για την πολύτιμη συμβολή της στη δημιουργία αυτού του δοκιμίου.

Διακρίθηκε με έπαινο από την Πανελλήνια Ένωση Λογοτεχνών στο λογοτεχνικό διαγωνισμό του 2013(32ος).

Μοσχόπουλος Γεράσιμος